Groningen en Drenthe wijzen de weg: ketensamenwerking maakt de strategie voor kritieke materialen werkbaar

Bestaande infrastructuur als springplank

Noord-Nederland beschikt over industriële expertise in kritieke materialen, ontstaan uit de gaswinning. Die basis versnelt nu nieuwe circulaire ketens. Steef Steeneken van Butter Bridge, een startup voor kritieke grondstoffen, ziet het dagelijks: "Er zitten hier bedrijven die al decennia met aluminium, magnesium en silicium werken. De kennis die zij hebben is onbetaalbaar."

Ook de fysieke infrastructuur helpt. Groningen Seaports maakt uitgebreide analyses welke bedrijven goed aansluiten op het havencluster. Heleen van Wijk, head of sustainability, legt uit: "We vragen bij elk bedrijf: welke grondstoffen gaan erin en eruit? Hoe versterkt dit het cluster? Zo maken we het meest efficiënte en duurzame cluster mogelijk."

Bart Jan Hoevers, CEO van Groningen Seaports, plaatst dit in Europese context: "Door de samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen te faciliteren, versterken we zowel de positie van bestaande bedrijven als ook innovatie in de ketens van kritische materialen. Zo bouwen we vanuit de regio aan nieuwe technologieën op dit front. Slimme materialen, nieuwe recycling technologieën en industriële symbiose dragen bij aan de oplossingsroute voor een veerkrachtige en duurzame Europese industrie."

Bewustwording via concrete projecten

Bedrijven ontdekken hun afhankelijkheid wanneer ze samen naar hun materiaalstromen kijken. Groningen Seaports organiseerde vorig jaar een governance-tafel met belangrijke ketenpartners over kritieke materialen, met concrete aandachtspunten vanuit de toeleveringsketen. Heleen van Wijk: "Er kwam ter tafel dat niet bij alle energiebedrijven het belang van vanadium in het rookgasreiniging proces bekend is en dat deze grondstof momenteel bijna volledig uit Rusland komt. Als die leveringen stoppen, staan binnen maanden alle verbrandingscentrales stil, omdat men dan niet aan de regels omtrent schone emissie kan voldoen."

Die bewustwording vertaalt zich in actie. Bij bedrijven zien Steef Steeneken en Harmen Oterdoom van Butter Bridge vaak big bags met waardevol metaalafval. "Ongesorteerd krijg je er weinig voor. De schrootboer moet het nog sorteren. Met beperkte aanpassingen bij het bedrijf zelf verdrievoudigt de waarde. Mensen moeten er alleen even op gewezen worden." Butter Bridge en Groningen Seaports helpen bedrijven deze verbeteringen te identificeren en te realiseren.

Ook op het gebied van aluminium boekt de regio vooruitgang. Europa Metals en Voskamp Groep sluiten lokale recyclekringen voor de bouw. Bart Volkers, directeur Circulair Groningen Drenthe: "Deze partijen zijn lid van ons netwerk. Anderen zien hun voorbeeld en vragen: wanneer gaan wij aan de slag? Zo werkt het ecosysteem."

Van strategie naar pilots

Butter Bridge zet in het Chemport Innovation Centre van Groningen Seaports een pilotinstallatie op om kritieke grondstoffen terug te winnen uit verschillende producten en reststromen. Als regionaal project werkt Butter Bridge mee aan een project om printplaten te verwerken waarvan de grondstoffen normaliter niet in Nederland teruggewonnen zou worden. Het doel is 500.000 printplaten per jaar verwerken - goed voor 5 ton materiaal.

Dat vormde nergens anders een commerciële basis, maar door lokale aansluitingen op bestaande verwerkingsketens in Nederland, België en Duitsland wordt het haalbaar.

Steeneken: "Je moet het wiel niet opnieuw uitvinden. Wij gaan niet van elk metaal wat we verwerken de metalen raffineren tot de zeer hoge eindproducten. Die installaties staan in België, Duitsland en Scandinavië. Wij kijken: waar kunnen we efficiënt op instappen en hoe zorgen we dat de producten die wij met onze pilot maken daar verder verwerkt kunnen worden. Vanaf daar innoveren we verder."

Die pragmatische aanpak typeert de regio. Volkers: "Bedrijven komen op ons af. Ze willen al aan de slag, maar merken dat ze het niet alleen kunnen. Ongeveer 80 procent van de bedrijven die circulair willen, ontdekt dat samenwerking nodig is. Daar helpen we bij." Circulair Groningen Drenthe ondersteunt ze door verbindingen te leggen met verwerkers, kennispartners en andere bedrijven in de keten, en helpt bij het ontwikkelen van haalbare businessmodellen.

Belemmeringen vragen om coalitievorming

Kleine stromen bij individuele bedrijven maken recycling onrendabel: het is nodig kleine stromen samen te brengen tot een grote, rendabele stroom. Maar nieuwe wetgeving zoals de Omgevingswet zorgt voor onduidelijkheid, terwijl die duidelijkheid juist nodig is om zo'n grote, rendabele stroom op te zetten. Steeneken: "We wachten negen maanden op duidelijkheid hoe we de vergunning voor onze installatie kunnen aanvragen. De Omgevingswet is nieuw, er is geen juridisch precedent. Het nemen van besluiten duurt daarom veel langer dan gewenst."

Ook financiering blijft complex. Van Wijk: "Als een startup wil opschalen met nieuwe technologie, is dat kapitaalintensief. Hoog risico betekent hoge rentes die start-ups niet kunnen betalen. Reguliere banken moeten voorzichtig zijn met spaargeld. Daar zit een vacuüm."

Harmen Oterdoom van Butter Bridge wijst op de onduidelijkheid rond toekomstige energieprijzen: "Bedrijven moeten over vijf tot tien jaar vooruit kunnen kijken om investeringen door te rekenen. Het gaat niet om de precieze prijs, maar om perspectief. Zonder dat kunnen bedrijven niet investeren."

Circulair Groningen Drenthe pakt fragmentatie aan door opdrachtgevers te verenigen. Ze brengen Groningen Seaports, gemeenten en waterschappen letterlijk samen aan tafel om gezamenlijk eisen af te stemmen voor aanbestedingen. Dat creëert massa en voorspelbaarheid. Volkers: "Als elke opdrachtgever apart elektrisch bouwen vraagt, investeert niemand in materieel. Samen maken we het rendabel." Dit is precies waar het Versnellingshuis ook op inzet: door partners samen te brengen creëren we de massa die de circulaire transitie versnelt.

Ook nationaal is coalitievorming cruciaal. Oterdoom: "Europa heeft contract-for-difference voor windenergie en CO2-opslag. Voor kritieke materialen zijn de bedragen bescheidener, maar de impact is groot. Een magnesiummetaalfabriek in Veendam bijvoorbeeld zou Nederland de enige Europese producent maken."

Regionale schaal werkt

Grootschalig genoeg voor impact, kleinschalig genoeg voor directe samenwerking. Dat maakt het verschil tussen praten en doen. Volkers: "Ik hoor vaak: jullie hebben het lekker bij elkaar, korte lijnen. Ik denk: dat is toch normaal? Maar blijkbaar niet. In andere landen worden overheden zenuwachtig als je überhaupt over een bedrijf praat."

Die korte lijnen vertalen zich in bijeenkomsten bij bedrijven zelf. "Dan zien anderen wat er precies gebeurt binnen die muren. Hoe kunnen ze daarop aansluiten? Dat werkt beter dan een conferentie in Utrecht waar het gemiddelde MKB niet op afkomt."

Steeneken vult aan: "Hier wordt niet alleen gepraat. Mensen komen aan tafel en doen dingen. Dat is echt een verschil met de rest van Nederland, waar vooral werkgroepjes en inventarisaties zijn. Wij zijn al stappen verder."

Van Wijk: "Door die regionale schaal kunnen we ook echt in gesprek met inwoners. Wat zijn voor hen no-go's? Wat vinden zij belangrijk voor werkgelegenheid, scholen, hun dorp? Die input halen we op en verbinden we aan wat het bedrijfsleven kan bieden. Dat is een continu proces."

Perspectief over vijf jaar

Bart Volkers formuleert ambities rond vijf of zes kritieke materialen. "Circulair Groningen Drenthe wil de ketens vanuit Groningen en Drenthe sluiten. Daarvoor is logistiek en initiële bewerking nodig. Dat kunnen we bieden."

Voor Butter Bridge is de horizon concreter. Oterdoom: "Over vijf jaar willen wij als bedrijf commercieel draaien. Stromen en hoeveelheden geïdentificeerd waarop we kritieke grondstoffen in Europa de keten in krijgen. Daarbij zijn we afhankelijk van ketens om ons heen: onderwijs, stroomvoorzieningen, duidelijke regels."

Van Wijk benadrukt de rol van stabiliteit: "Bedrijven moeten weten waar ze aan toe zijn. Fiscaliteit, subsidiëring, financiering. Als dat steeds wijzigt, kunnen ze het niet doorrekenen in hun businesscase. Zekerheid is essentieel."

Meer weten over ketensamenwerking?

Op deze pagina vind je meer informatie over hoe het Versnellingshuis circulaire ketens ondersteunt.

Zoek je voorbeelden van ketenprojecten kritieke materialen? Bekijk hier al onze moonshots en ketendoorbrakenprojecten.